قرآن در رسم و رسومات ايراني

آداب و رسوم هر ملت، بيانگر انديشه و اعتقادات آن ملّت است.با نگاه و مطالعه در رسم‌هاي يك ملّت،مي‌توان به پشتوانه فكري و اعتقادي آنها پي برد.
مردم هر سرزميني امور اعتقادي و مقدس خود و نيز ياد عزيزان خود را در مراسمات و رسم‌هاي خود حضور مي‌دهند و آن را با نام و ياد شخصي عزيز و با عظمت آغاز مي‌كنند و هر يك از جزييات رسم‌ها و آيين‌هاي مهم خود را با ياد آن امر مهم و گرامي همراه مي‌سازند.
براي نمونه در مراسم كلنگ زني يك پروژه،آن را با ياد شخصيتي مهم از مفاخر ملي يا مذهبي آغاز مي‌كنند و نام عزيزي را بر آن مي‌نهند و براي افتتاح نيز از فردي مهم و گرامي دعوت مي‌كنند تا با حضور او فعاليت آن شركت يا مؤسسه شروع شود.
با ظهور اسلام در جامعه ايراني و حضور آن در زندگي مردم، بسياري از رسم‌هاي ايراني،رنگ و بوي قرآني به خود گرفت.قرآن به عنوان بابركت‌ترين و مقدس‌ترين كتاب الهي و نيز به عنوان سازنده، جهت دهنده و اصلاح كننده همه رفتارها،آيين‌ها و سنت‌هاي مردمي، در اغلب آيين‌ها و رسومات ايرانيان حضور يافته و فضاي بسياري از اين رسم‌ها را قرآني كرده است.
با مطالعه در فرهنگ عاميانه مردم ايران در مي‌يابيم كه به خاطر علاقه فراوان ايرانيان به قرآن كريم، بسياري از آيين‌ها و رسم‌هاي ايراني، با حضور قرآن انجام پذيرفته و مي‌پذيرد.اين حضور به شكل‌هاي گوناگوني انجام مي‌گيرد. در بعضي آيين‌ها، حضور نسخه‌اي از قرآن در آن مراسم، ضروري و اجتناب ناپذير است و در برخي ديگر از مراسم‌ها،تلاوت آياتي چند از قرآن كريم يا گشودن و نگريستن و تفأل به قرآن جزو برنامه‌هاي اصلي آن است.
هر چند برشمردن چند رسم به عنوان رسوماتي كه قرآن در آن حضور دارد به معناي استقراي كامل اينگونه رسومات نيست؛امّا آشنايي با رسومات چند از اين دست خالي از لطف نيست.
آب دريا را اگـر نتـوان كـشيد هم به قدر تشنگي بايد چشيد
پس اينك چند نمونه از آداب و رسوم ايراني كه قرآن كريم در آن جلوه‌گري مي‌كند را به تماشا مي‌نشينيم:

قرآن و عيد نوروز

تحويل سال نو و عيد باستاني نوروز، نزد ايرانيان از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است.در اين ايام كه با تعطيلات رسمي نيز همراه است، مردم به كارهايي پسنديده چون:خانه تكاني، تميز كردن وسايل منزل، پوشيدن لباس نو، تميزي بدن و ديد و بازديد و… مي‌پردازد.عيد نوروز كه از ديرباز در ميان مردم ايران حضور داشته است با ظهور اسلام و تأييد پيشوايان ديني مواجه شد.زيرا بناي پيشوايان ديني ما در محو يا اثبات سنّت‌ها اين بود كه سنّت‌هاي پسنديده و سازگار با مفاهيم ديني را تأييد مي‌كردند و سنت‌هاي جاهلي و ناپسند را مردود مي‌شمردند.اما علي(ع) در اين باره در عهد نامه‌اش به مالك اشتر مي‌نويسد:«آيين پسنديده‌اي را بر هم مزن و آييني را ايجاد نكن كه به چيزي از سنّت‌هاي نيك گذشته زيان برساند».(نهج البلاغه، نامه 53)
با تأييد پيشوايان ديني نوروز ايراني،به رسمي ايراني ـ اسلامي تبديل شد.سنت‌هاي نيك گذشته با آموزه‌هاي ديني قرين گشت و آموزه‌هاي نو به زيبايي و غناي بيشتر آن ياري رساند.
نمونه‌اي از سخنان جانفزاي اهلبيت ـ عليهم السلام ـ در اين باره چنين است:
امام صادق(ع) فرموده است:«هرگاه نوروز فرا رسيد،غسل كن و پاكيزه‌ترين لباس‌هايت را بپوش».(وسائل الشيعة، ج 8، ص 172).همچنين پيامبر گرامي اسلام به پيوند در اين ايام با نيت الهي اشاره كرده و فرمودند:«اگر مي‌توانيد هر روز را نوروز كنيد،يعني در راه خدا به يكديگر هديه دهيد و با يكديگر پيوند داشته باشيد».(دعائم الاسلام، ج 2، ص 326)
يكي از سنّت‌هاي نيكو كه در گذشته و امروز در اقوام مختلف ايراني مرسوم بوده و هست، حضور قرآن كريم در آيين‌هاي نوروزي است.
يكي از جلوه‌هاي زيباي حضور قرآن در آيين‌هاي نوروزي،گذاشتن قرآن روي سفره هفت سين است.در اين رسم كه مي‌توان گفت:كمترين گونه ارتباط با قرآن در اين ايام است، قرآن را بر روي سفره هفت سين ويژه تحويل سال نو قرار مي‌دهند.البته لازم به گفتن است كه روي سفره هفت سين فقط چيزهايي كه مانند:سيب، سمنو، سنجد و… كه حرف سين در ابتداي آن است را نمي‌گذارند،بلكه از چيزهاي ديگري كه از آن اميد رحمت و بركت دارند نيز استفاده مي‌كنند.در فرهنگ عاميانه هدايت آمده است:«چيزهايي كه در سفره هفت سين مي‌گذارند از اين قرار است:قرآن، نان، آب و…». (فرهنگ عاميانه مردم ايران، ص 131)

ورود به منزل با قرآن

رسمي است كه در آغازين لحظه‌هاي ورود به سال جديد خورشيدي انجام مي‌شود.در اين رسم و اعتقاد ديرين كه در برخي از مناطق ايران رايج است،ورود نخستين فرد به فضاي خانه در اولين روز سال و پس از تحويل سال را بسيار با اهميت مي‌دانند و آن را مدار بركت و خوش آمد در طول سال مي‌دانند.دراين رسم از فردي از اعضاي خانواده شخصي ديگر كه خوش قدم، پاك و رستگار است خواسته مي شود تا نخستين وارد شونده به فضاي خانه باشد.انتخاب اين فرد نيز گاهي اوقات با استخاره و تفأل همراه مي‌شود.پس از انتخاب و قرار قبلي، اين فرد با يك جلد قرآن،براي رحمت و بركت، سبزه به نشانه بهار وسرسبزي و طراوت، آب،به نيت روشنايي و پاكي و آيينه،براي راست نمايي و زلال، در حالي كه با پاي راست براي وارد خانه مي‌شود.جمله «بسم الله الرحمن الرحيم» را بر زبان مي‌آورد و مقداري آب بر جاي خود يا چهار گوشه اتاق يا حياط مي‌ريزد.
در اين رسم از رسم‌هاي نوروزي، قرآن كريم براي نشان دادن اعتقاد و ارتباط با قرآن و ايجاد بركت و نورانيت حضوري پر رنگ دارد.

پول عيدي لاي قرآن

در روز عيد، جنب و جوش و شادي بچه‌ها از بقيه بيشتر است و يكي از دلايل آن هم عيدي گرفتن از بزرگ‌ترها است.در ايام عيد نوروز نيز بزرگ‌ترهاي فاميل به كوچك‌ترها عيدي مي‌دهند.اين عيدي كه معمولاً اسكناس‌هاي نو است، شور و شادي بيشتري را براي آنها ايجاد مي‌كند.
بعضي از بزرگ‌ترهاي متدين اين پول‌ها را لاي قرآن خود مي‌گذارند و هنگام عيدي دادن قرآن را گشوده و پول را از لاي قرآن بيرون آورده و به بچه‌ها مي‌دهند.اين كار براي آموزش ايجاد ارتباط بهتر و بيشتر با قرآن كريم است و از اين راه براي پول‌هاي عيدي، تبرك جويي مي‌كنند.شاملوار در كتاب كوچه مي‌نويسد:«اين كار جهت بركت بوده و پول‌هاي ته كيسه‌اي به عنوان عيدي در نوروز و عيد غدير و… داده مي‌شود».(كتاب كوچه،ج 8، ص 1188)
ازدواج به عنوان يكي از آسماني‌ترين پيوندهاي بشر، در دين اسلام و در آموزه‌هاي قرآن از جايگاه ويژه‌اي برخوردار است.تشويق و ترغيب به ازدواج، نشان از اهميت آن در تعاليم قرآني دارد.قرآن سعي دارد با گسترش فرهنگ ازدواج، فرهنگ پاك زيستن را در سرتاسر جامعه اسلامي حاكم سازد. يكي از جلوه‌هاي حضور قرآن در جامعه ايراني استفاده از قرآن در آيين‌هاي ازدواج است.ايرانيان در مراسمات ازدواج نيز سعي دارند تا ضمن اعلام بناي بنيان خانواده بر آموزش‌هاي قرآني، قرآن شريف را در مراسمات مختلف عقد و عروسي خود حضور دهند.در اين جلوه ارزشمند قرآن، پايبندي خود را به قرآن و تعاليم آن در شادترين لحظات زندگي نشان داده و تصميم خود را براي پيروي از قرآن كريم درطول زندگي خود، استوار مي‌سازند.ارتباط با قرآن كريم در مراسم ازدواج به چند گونه است كه تعدادي از آن را برمي‌شمريم:

1.قرآن سرسفره عقد

هنگامي كه سفره عقد ازدواجي چيده مي شود.همه بستگان با آرزوي خوشبختي عروس و داماد، سعي مي‌كنند به هر چه باشكوه‌تر شدن اين مراسم كمك كنند و در اين راه از جمع كردن اسباب شادي، مهر، بركت و… بر سر سفره عقد از هيچ تلاشي فرو گذر نمي‌كنند، آب، آيينه، نان و سبزي،شيريني، عسل و… از لوازم سفره عقد است.امّا آنچه اين سفره را رنگين و نوراني مي‌كند،حضور قرآن كريم است كه در سفره عقد به عنوان يكي از عوامل بركت جويي از زندگي عروس و داماد گذاشته مي‌شود.خانواده‌هاي ايراني،قرآن سفره عقد را از زيباترين و بهترين قرآن‌ها انتخاب مي‌كنند و آن را در سفره عقد قرار مي‌دهند.صادق هدايت در فرهنگ عاميانه خود آورده است:«چيزهاي زير در سفره عقد لازم است:قرآن، جانماز، آيينه، قدح شربت…»(فرهنگ عاميانه مردم ايران، ص 34)

2.قرائت قرآن هنگام اجراي خطبه عقد

هنگامي كه عروس و داماد براي اجراي خطبه عقد بر سر سفره عقد مي‌نشينند با دلي پر از زيباترين آرزوها و در پي رسيدن به سعادت از هر عاملي كه آنها را در رسيدن به هدفشان ياري مي‌رساند، مدد مي‌جويند.
زوج‌هاي ايماني و ديندار نيز از همان آغازين لحظه‌هاي پيمان ازدواج،با خويش و با يكديگر عهد مي‌بندند تا پيرو قرآن باشند و آموزش‌هاي قرآني را در زندگي خود به كار گيرند.اين تصميم را با نگريستن به متن قرآن كريم و قرائت آن در لحظات اجراي خطبه عقد و آغازين لحظه‌هاي زندگي مشترك نشان مي‌دهند.

3.قرآن همراه جهيزيه عروس

در بسياري از مناطق ايران و در بين اقوام مختلف،مرسوم است كه خانواده عروس،لوازم ابتدايي و مورد نياز آغاز زندگي مشترك را ـ كم باشد يا زياد ـ به عروس و داماد اهدا مي‌كنند.اين لوازم كه جهيزيه ياجهاز نام دارد، معمولاً لوازمي است كه مورد احتياج آنهاست.هنگامي كه خانواده عروس در ضمن مراسمات خاص هر منطقه جهيزيه را روانه خانه داماد مي‌كنند.پيشاپيش همه وسايل، يك جلد قرآن را به عنوان نخستين و اساسي‌ترين مورد نياز زو ج جوان به خانه آنها مي‌فرستند.ايشان با اين كار نشان مي‌دهند كه پيشاپيش همه كارهاي ما و اصلي‌ترين عنصر خوشبختي قرآن است و بايد در زندگي به آن عمل كرد تا خوشبختي به دست‌آيد.
در كتاب فرهنگ عاميانه مردم ايران آمده است:«جهاز عروس را كه به خانه داماد مي‌فرستند،اول آينه و قرآن و… را وارد خانه مي‌كنند و براي شگون اسفند دود مي‌كنند».(ص 35)

4.قرآن همراه عروس

زماني كه خانواده داماد براي بردن عروس به خانه آنها مي‌آيند و عروس آماده رفتن به خانه شوهر مي‌شود با فاميل و خانواده به ويژه پدر و مادر خود خداحافظي مي‌كند.دربرخي مناطق ايران مرسوم بوده و هست كه هنگام خداحافظي، پدر عروس، بخشي از قرآن يا مجلدي كوچك از قرآن را در پارچه‌اي سفيد پيچيده و به كمر يا بازوي عروس مي‌بندند و بدين وسيله عروس را در پناه قرآن قرار مي‌دهد.

5.رد شدن عروس و داماد از زير قرآن

هنگامي كه عروس از خانه پدر به خانه شوهر راهي مي‌شود،ـ مانند هر سفري ـ عروس و داماد را از زير قرآن رد مي‌كنند.اين كار معمولاً توسط پدر عروس صورت مي‌گيرد.عروس و داماد نيز با بوسيدن قرآن از زير آن رد مي‌شوند تا در پناه و امان قرآن زندگي امن و آسوده اي را براي يكديگر بسازند.«دراين رسم كه گاهي،از زير آينه و قرآن رد شدن، نام دارد،عروس و داماد از زير آن رد شده، برمي‌گردند و قرآن را مي‌بوسند و دوباره از زير آن رد مي شوند».(فرهنگ بزرگ سخن، ج 12، ص 200)

6.قرآن مهريه عروس

يكي از شرط‌هاي هنگام عقد، قرار دادن مهريه است.براي مهريه كه در اسلام دستور به كم بودن آن داده شده است، چيزهاي مختلف نقدي يا غيرنقدي قرار مي‌دهند.شاخه نبات، آينه و شمعدان، سكه‌هاي طلا، پول نقد رايج، شاخه‌هاي گل و… از چيزهايي است كه در ضمن عقد از موارد مهريه قرار داده مي‌شود.يكي از چيزهايي كه در مهريه دختران ايراني به عنوان يك مورد جدايي ناپذير حضور دارد، قرار دادن يك جلد كلام الله مجيد به عنوان مهريه است.در حقيقت زوج ايراني با قرار دادن يك جلد قرآن به عنوان مهريه آن را مهر سعادت و خوشبختي خود قرار مي‌دهند.

سيد محسن موسوي آملي

منبع:maarefquran.org